Hãy bắt đầu bằng một chi tiết, bức tượng tạc theo tỉ lệ thật, chiếc hài đá đẹp sống động đến nỗi bạn có cảm tưởng vị phu nhân này chỉ vừa mang nó vào cách đây vài giây. Vừa vặn, thư thái, dãy hoa văn viền chạy ôm theo cổ chân quý phái nhẹ nhàng…

Đây là hai bức tượng Gothic đặc biệt, có thể là duy nhất ở Việt Nam. Bởi vì truyền thống này xuất phát từ châu Âu và chỉ một số ít người châu Âu hiếm hoi mới có được vinh dự đó.

Tượng trên mộ

Việc tạc tượng người đã khuất với kích thước thật trên mộ bắt đầu từ nền văn hóa Ai Cập cổ đại và miền Trung nước Ý, rồi sau đó lan đến Tây Âu. Ban đầu, nghi thức này chỉ dành cho hoàng gia trước khi mở rộng sang giới quý tộc thời Trung Cổ.

Đến thế kỷ 19, người Pháp, Anh, Ý bắt đầu áp dụng các yếu tố Gothic càng làm cho những ngôi mộ mang đầy vẻ bí ẩn, tráng lệ. Trong tiếng Pháp, người ta còn có hẳn tên gọi là “tượng Gothic” (Gisant Gothique) để miêu tả bức tượng người đã khuất trong tư thế nằm điềm nhiên, vô cùng sống động này.

Hai bức tượng ở Sài Gòn cũng vậy, chỉ riêng các fleuron hình lá sồi trang trí xung quanh hầm mộ đủ làm bạn thán phục một không gian trang trọng tinh xảo.

Những người trong mộ

Vì sao hai người này được an táng theo nghi thức của quý tộc châu Âu?

Mặc dù bạn đã biết về ông Lê Phát Đạt (còn gọi Huyện Sỹ), nhưng việc ông là Công tước vùng Long Mỹ ít được nhắc đến. Hay tài liệu của Pascal Lê Phát Tân, cháu Nam Phương Hoàng Hậu, kể lại rằng gia đình này đã hiến tặng nhà thờ Huyện Sỹ, nhà thờ Chợ Quán, Gò Vấp… và một số nhà thờ miền Nam khác.

Ngoài ra, họ cũng tài trợ cho việc xây dựng trường trung học La San Taberd (Trần Đại Nghĩa ngày nay), trường La San Thủ Đức, trại trẻ mồ côi đối diện đó... đều có thể là nguyên nhân để ông Lê Phát Đạt và vợ được an táng sau cung thánh nhà thờ Huyện Sỹ, trong hầm mộ tuyệt mỹ này.

Theo truyền thống của mộ Gothic, người đàn ông sẽ được miêu tả như đang ngủ, trong khi người phụ nữ được tạc với thần thái đã về cõi vĩnh hằng. Mộ đôi thông thường được ủy quyền và xây dựng trước khi người phối ngẫu còn lại qua đời. Trong trường hợp này, ông Lê Phát Đạt mất năm 1900 nhưng hai mươi năm sau, vợ ông, bà Huỳnh Thị Tài mới trút hơi thở cuối cùng.

Vẻ đẹp của tượng vợ chồng ông Huyện Sỹ

Cả hai bức tượng đều được tạc ở Pháp, bằng đá cẩm thạch trắng Cararra nguyên khối. Nhưng các chi tiết miêu tả mềm mại khiến người ta quên đi chất liệu thô cứng, lạnh lẽo này. Bạn hãy chú ý nếp nhăn của áo, các hoa văn, cách tà áo buông thõng phủ lên phiến đá bên dưới… tất cả dường như vẫn còn là vải cho đến ngày nay.

Tượng ông Huyện Sỹ

Ông nằm nhắm mắt, điềm nhiên như trong một giấc ngủ dài, hai tay đặt trên bụng, mặc chiếc áo dường như hơi rộng, mang giày theo lối truyền thống, ít hoa văn hơn so với bà. Vẻ mặt ông bình thản, đầy chiêm nghiệm…

Có thể ông Huyện Sỹ mất ở tuổi 62 là hơi sớm, vì vậy bàn tay ông được miêu tả với các ngón khá tròn trịa, thuôn dài, đan vào nhau nhẹ nhàng, an nhiên.

Bức tượng phảng phất vẻ thảnh thơi vĩnh hằng, màu trắng của đá cẩm thạch từ lâu đã thiết lập sự trang trọng đầy tôn kính đối với người đàn ông hào sảng này.

Tượng bà Huyện Sỹ

So với ông, tượng bà được miêu tả già hơn, vẫn trong bộ áo dài truyền thống, đầu gối cao, hơi nghiêng ra phía ngoài.

Bức tượng thể hiện cực rõ từng chi tiết nhỏ như nếp nhăn của nếp áo vòng theo cánh tay, nút áo tròn bằng vải, các lớp giữa áo trong và ngoài… 

Bà Huỳnh Thị Tài mất hai mươi năm sau ông Huyện Sỹ, ở tuổi 75. Đó là một người phụ nữ được các tài liệu mô tả là tháo vát, năng động. Vì vậy, vẫn là hai bàn tay đan vào nhau nhưng chặt hơn, trên làn da hiện rõ vài nếp thời gian của một người có tuổi.

Hai ngôi mộ với bức tượng tuyệt đẹp nằm song song nhau, giữa lối đi nhỏ. Hầm mộ nhỏ, mái vòm phủ xuống một khoảng không vừa vặn, nhưng đầy đủ các hoa văn trang trí cầu kỳ.

Ông bà Huyện Sỹ nằm khuất sau thánh đường linh thiêng, cổ kính. Bạn có thể viếng thăm vào trước hoặc sau giờ lễ Chủ Nhật. Vẻ đẹp của hai bức tượng lặng lẽ giấu hết mọi dấu vết thời gian vào từng nếp vải phủ mềm trên đá. Đứng ở đây là một cảm giác kỳ lạ, giống như bạn được tận mắt chứng kiến một phần lịch sử Sài Gòn, nơi hai con người nổi tiếng vẫn ở đó, bình thản trước mọi biến động của thành phố mà họ từng thuộc về. Có lẽ đối với ông bà Huyện Sỹ, dường như tất cả đều không có gì thay đổi, ngoại trừ câu nói nổi tiếng: Chớp mắt đã trăm năm.