So với khu Hào Sĩ Phường, đây là một khối Nhị Tiến (hai lớp cổng vào) Tứ Hợp Viện đơn giản, truyền thống hơn. Ban công không có nhiều hoa văn đẹp mắt, cũng không có những hành lang vắt ngang nối hai dãy điệu đà. Nhưng bù lại, một nền đỏ Á Đông ấm cúng, các khối mặt tiền vuông vức cổ điển vừa phải, cửa xếp kiểu Lĩnh Nam nhã nhặn xinh xắn…
Cũng dễ hiểu, Hào Sĩ Phường được một người Phúc Kiến giàu nổi tiếng - chú Hỏa - xây nên. Vì vậy, khu dân cư này có nhiều chi tiết hoa mỹ, sang trọng. Còn con hẻm ở đây trước kia thuộc về những người tầng lớp bình dân hơn, mang cái tên cũng giản dị không kém: Hẻm xe ngựa (Mã Xa Hạng).
Những chung cư đầu tiên của Sài Gòn
Tuy gọi “hẻm”, nhưng đây là lối đi vào khu chung cư nhỏ. Những chung cư như thế này nở rộ khắp Sài Gòn vào những năm 1910 trở về sau. Hầu hết chúng thuộc về Hội quán, hoặc các nhân vật giàu có như chú Hỏa. Mặc dù chất lượng xây dựng khá tốt cùng với thiết kế khoa học, đẹp mắt, các khối nhà này dùng để cho thuê chứ chủ nhân thường ở trong… biệt thự.
Không còn tài liệu nào nói về Hẻm Mã Xa, nhưng đây là một kiến trúc Quảng Đông kiểu “tong lau” (Đồng Lầu) cuối thế kỷ 19, giống như các chung cư cũ của Hong Kong. Cách thiết kế này sử dụng nhiều hệ thống cầu thang, kết hợp với cấu trúc Tứ Hợp Viện làm tăng khả năng thông gió nhưng bảo đảm được sự riêng tư, yên tĩnh cho cộng đồng nhỏ bên trong.
Những dãy hành lang chạy thành vòng tròn này kết nối nhà với nhà, người với người. Ở đây, bạn thường bắt gặp một người lớn tuổi đi chợ về và ghé ngang tất cả những cánh cửa đang mở chỉ để nói với người bên trong vài ba câu. Hoặc hai người trao đổi với nhau rôm rả qua hành lang đối diện, thậm chí giữa tầng này với tầng khác.
Tuy nhiên, những chi tiết nhỏ nhất lại mang đến cảm giác sống động nhất. Khi trời sập tối, mùi nhang thoang thoảng ở các dãy hành lang tưởng chừng như đã quẩn quanh nơi đây nhiều thập kỷ, tỏa ra thứ hơi ấm xa xưa quen thuộc, thổi đều qua một cộng đồng cũ kỹ.
Những câu chuyện quanh cộng đồng Mã Xa
Vào những năm 1880, Pháp cho nhập hàng trăm chiếc xe kéo tay vào miền Bắc. Nhưng đến miền Nam, chính sách này không mấy tác dụng.
Một lý do kỳ lạ là người Việt ở Sài Gòn lúc bấy giờ cương quyết từ chối kéo xe chở người Trung Quốc và người Trung Quốc cũng không muốn kéo cho người Việt. Sau cùng, xe ngựa là giải pháp tốt nhất đối với tình huống này.
Một chiếc xe ngựa được làm ra khá phức tạp. Bánh xe ghép từ sáu miếng gỗ, gắn với mười hai căm gỗ khác, một vòng sắt quấn quanh bánh để bảo vệ, giữ chặt và cuối cùng là lớp đệm cao su bên ngoài. Thùng xe cao vừa phải, cân bằng, được đặt trên bốn lá thép để giảm xóc. Tất cả đều làm bằng tay. Việc bảo trì, sửa chữa chúng vì thế cũng phức tạp không kém. Hẻm Mã Xa là nơi sinh sống, làm việc của những người thợ thủ công cần mẫn: từ người xén lông, đóng móng ngựa cho đến thợ làm yên, thợ đóng thùng xe, đóng bánh xe...
Từ hẻm Mã Xa, đi lên phía trên một đoạn ngắn, đó là đường Tản Đà dẫn đến kênh Tàu Hũ. Trước kia, ở ngã ba Tản Đà và dòng kênh còn có cây cầu được gọi "Cầu Tắm Ngựa" (hoặc cầu Xóm Chỉ), một trong ba cây cầu đầu tiên người Pháp xây bắc qua sông. Những người Mã Xa thường dắt ngựa đến tắm ở đây.
Cây cầu ấy cũng chứng kiến bao thăng trầm của Sài Gòn, ngay cả khi tiếng vó ngựa đã lùi xa. Vào những năm 1990, người dân quanh đây đều biết câu chuyện một cô gái có tiền sử tự vẫn vài lần trước đó (nhưng đều được cứu) - quyết định nhảy thêm lần nữa từ Cầu Tắm Ngựa. Hàng chục người hiếu kỳ leo lên cầu xem sự kiện này và chiếc cầu... sập. Có ít nhất năm người đã chết nhưng may mắn thay, cô gái lại được cứu. Đáng tiếc là di tích hàng trăm tuổi thì không. Sau khi Đại lộ Đông Tây được mở ra, tất cả dấu vết về Cầu Tắm Ngựa đều biến mất.
Ngày nay, chỉ có khu dân cư đậm nét Á Đông nhã nhặn này còn giữ lại câu chuyện đã qua về một khoảng thời gian của Sài Gòn, khi người Việt nhất quyết không kéo xe cho người Hoa và người Hoa cũng vậy. Một kiểu hờn dỗi cũ kỹ của quá khứ, sau cùng giải quyết bằng tiếng vó ngựa lóc cóc.
Buổi chiều, khi đi trên dãy hành lang rêu phong này, qua những cánh cửa trượt kiểu Quảng Đông vừa khép, bạn có thể cảm nhận được rất nhiều điều cũng khép lại trong cơn gió thoang thoảng mùi nhang. Đây không phải là một chung cư bình thường, đây là một viên ngọc ẩn giấu, không chỉ vẻ đẹp của nó mà còn cả những câu chuyện dài mà nó mang theo.
Bài viết có sử dụng tư liệu của:
Sloth Đầu Đàn
