Lịch sử Việt Nam ghi nhận Sài Gòn có từ 1698, khi Nguyễn Hữu Cảnh chính thức xác nhận chủ quyền trên vùng đất mới. Đến nay, chúng ta đã trải qua 327 năm. Đây là một thành phố còn trẻ nhưng đầy ắp những câu chuyện ly kỳ. Hãy đến với câu chuyện đầu tiên…
Tại sao lại là Sài Gòn?
Có rất nhiều vùng đất quan trọng ở phía Nam như Biên Hòa, Mỹ Tho, Vũng Tàu… nhưng cuối cùng, dòng chảy của lịch sử và những toan tính chiến lược đã chọn Sài Gòn làm tâm điểm. Và chuyện gì cũng có lý do.
Một tài liệu thủy văn của Pháp ghi nhận con sông lớn của thành phố có độ sâu đủ cho mọi loại tàu thuyền. Sài Gòn là cảng biển duy nhất ở Đông Dương mà việc cập bến ít khi phải đi ngược gió, an toàn trước những thảm họa mưa bão.
Sông Sài Gòn không quá lớn, chảy quanh co cũng làm người Pháp yên tâm. Những chiến thuyền của địch sẽ tiến vào từ từ chứ không xuất hiện quá thình lình. Hai bờ sông đủ gần để bố trí các khẩu pháo phòng thủ.
Tuy nhiên, việc xem Sài Gòn như Singapore có lẽ hơi quá. Singapore nằm ở cửa ngõ eo biển Malacca, được thiên nhiên chỉ định để trở thành trung tâm thương mại thế giới. Sài Gòn cách biển đến 100km, nhưng vị trí này lại rất dễ tiếp cận Manila, Hồng Kông, Quảng Châu… và những cơn gió mùa giúp đẩy tàu thuyền gần hơn với Trung Quốc, Nhật Bản.
Sau cùng, khi người Pháp lần đầu vào Sài Gòn năm 1859, họ đã đốt cháy một kho gạo nộp thuế của các tỉnh. Hai năm sau, tro tàn đám cháy vẫn còn nghi ngút. Một thành phố cực kỳ giàu có.
Đi bộ ở Sài Gòn cũ
Năm 1859, nếu đi bộ ở Sài Gòn, bạn bước trên những con đường đầu tiên của thành phố. Đó là Võ Văn Kiệt, Đồng Khởi, Nam Kỳ Khởi Nghĩa, Tôn Đức Thắng, Hai Bà Trưng… đầy sình lầy và đất đỏ.
Lúc này, Sài Gòn hoạt động chủ yếu quanh con rạch Bến Nghé và rạch Thị Nghè, gói gọn trong vài con đường. Qua khỏi Nam Kỳ Khởi Nghĩa về hướng Quận 5 là một nghĩa trang mênh mông, tách Sài Gòn ra khỏi khu vực Chợ Lớn đông đúc hơn. Thành phố vào thuở ban đầu, theo tài liệu Pháp miêu tả, gồm nhiều dân tộc khác nhau sống rải rác trên bất kỳ mảnh đất trống nào họ thấy phù hợp.
Những người dân Sài Gòn đầu tiên
Chỉ năm năm sau đó, Sài Gòn phát triển bùng nổ. Nhiều con đường hơn, nhiều nhà cửa hơn, bến tàu… mở rộng dần về phía Chợ Lớn. Hai vùng dân cư này bắt đầu gắn kết với nhau nhưng phải đến năm 1932 mới thực hiện cú sáp nhập để trở thành một Sài Gòn duy nhất.
Tuy nhiên, trước khi Pháp đến, không thể biết Sài Gòn có bao nhiêu người. Năm 1865, ước tính Sài Gòn có 10 ngàn dân trong khi Chợ Lớn lớn hơn gấp bốn lần.
Cho đến năm 1907, một cuộc điều tra dân số thật sự mới diễn ra cho cả hai vùng Sài Gòn và Chợ Lớn. Thật ngạc nhiên, chúng ta có hơn 33 ngàn người Việt, 16 ngàn người Hoa, hơn 6 ngàn người Pháp, còn lại là Ấn, Campuchia, Phillipines, Indonesia… Tổng cộng dân số gần 60 ngàn.
Những người Việt đầu tiên đến từ phía Bắc, Trung bao gồm di dân tìm vùng đất mới, gia quyến của các quan lại triều Nguyễn và có cả một số người trốn tránh pháp luật.
Trong khi khối người Hoa rõ ràng hơn, họ là dân tị nạn chính trị của nhà Thanh hoặc những người bị trục xuất khỏi Hồng Kông, Singapore, Quảng Châu vì các bản án nào đó. Mặc dù nhóm người Hoa ban đầu không tìm thấy sự bình yên mà họ hy vọng do những biến động chính trị và xung đột quân sự lớn của thời đại, nhưng sau cùng mọi thứ cũng ổn thỏa.
Phần còn lại là người Pháp, Campuchia, Mã Lai, Hindu… và phải kể đến nhóm lai giữa các chủng tộc này đã tăng cường thêm cốt lõi Việt - Hoa ban đầu.
Nhưng có thể nói, hàng ngàn cư dân đầu tiên khi Sài Gòn vừa chớm hình thành là những con người phiêu lưu, họ tự do tung bay tìm kiếm cuộc sống mới. Vùng đất này đầy rẫy các nhà thám hiểm rong ruổi trên lưng ngựa từ miền Trung, giong buồm từ đảo Hải Nam, miền núi Phúc Kiến, Quảng Đông, Ả Rập… tụ hội về dọc kênh Bến Nghé, thị Nghè và mở dần ra phía Quận 3 ngày nay
Chỉ sau 118 năm từ lần kiểm tra dân số đầu tiên với 60 ngàn, hôm nay chúng ta lên đến hơn mười triệu người trên vùng đất cũ. Mọi thứ dường như không mấy thay đổi nếu bạn nhìn thấy những đứa bé tóc nâu, nửa Á nửa Âu nói tiếng Việt ở Thảo Điển, hoặc vô số hàng quán người chủ dùng Việt, Hoa lẫn lộn ở Quận 5.
Sau 327 năm, Sài Gòn vẫn còn là vùng đất của những người tự do tìm kiếm tương lai, hòa trộn tất cả các văn hóa, chủng tộc. Đây có thể là lý do người Sài Gòn cởi mở hơn, chấp nhận tất cả, cơ hội cũng như thử thách. Bởi vì tổ tiên họ từng như thế, phiêu lưu, dừng chân, xây dựng, mở rộng… một trong những thành phố xinh đẹp, mãnh liệt, đầy sức sống nhất Châu Á.
Trở về câu hỏi người Sài Gòn “gốc”, họ là ai? Với bấy nhiêu lịch sử và dữ liệu bạn đã thấy, có thể hiểu rằng, đó là những người chọn ở lại, những người cùng góp mặt vào bản sắc hào sảng này.
Bài viết có tham khảo tài liệu của:
ANDRÉ BAUDRIT - professeur licencié, diplômé d'études supérieures d'histoire et géographie - Guide Historique des rues de Saigon
Les enterprises coloniales Francaises
Sự khởi đầu của quá trình đô thị hóa Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh
của tác giả Tôn Nữ Quỳnh Trần, Nhà nghiên cứu lịch sử, Giám đốc CEFURDS
Sloth Đầu Đàn
