Có một cảm giác ngưỡng mộ lớn khi thấy những người nổi tiếng như Nguyễn Ái Quốc, Võ Nguyên Giáp, Trịnh Công Sơn… thậm chí bà ngoại của bạn, đều có thể nói tiếng Pháp lưu loát. Họ từng ngồi trong các ngôi trường đầu tiên, trở thành một phần của hoàn cảnh lịch sử chuyển đổi phức tạp. Cách người Việt đi học thật khó khăn và kỳ lạ. Hãy quay về thế kỷ 19 với một trong những ngôi trường đẹp nhất Sài Gòn nhé.
Một đất nước hiếu học
Các tài liệu khảo sát của Pháp vào thế kỷ 19 ghi lại rằng mỗi làng ở Việt Nam đều có một thầy giáo. Số người không biết đọc, biết viết các ký tự cần thiết cho sổ sách hàng ngày và giấy tờ cơ bản là cực kỳ hiếm. Kiểm tra ngẫu nhiên ở hai làng khu vực trung tâm cho thấy ba mươi phần trăm nam giới trên 50 tuổi (không có phụ nữ) đều lưu loát chữ… Hán.
Ban đầu, người Việt chê tiếng Pháp. Vào những năm 1920, khoảng 90% học sinh không vượt qua bậc tiểu học. Việc giáo dục bằng tiếng Pháp chẳng có giá trị mấy với học sinh và bọn trẻ nhanh chóng bỏ học với nhiều lý do như gia đình khó khăn, mùa màng thất bát, cha mẹ bệnh, giáo viên dạy kém…
Đây là chuyện đau đầu đối với người Pháp. Họ chia các nước thuộc địa làm hai loại, thuộc địa để ở như Algeria, Madagascar… và thuộc địa để khai thác như Việt Nam. Để khai thác, Pháp cần thông dịch viên, người cộng tác, làm việc, giấy tờ… Nhưng người Việt lúc bấy giờ vẫn thủ cựu bài… Tây. Chuyện này phổ biến mãi đến những năm 1945 qua các tác phẩm của Vũ Trọng Phụng, Thạch Lam hay thậm chí vở cải lương “Đời cô Lựu”.
Sau cùng, người Pháp cũng tìm ra giải pháp. Một hệ thống giáo dục dựa trên chữ Latin, phiên âm tiếng Hán Nôm ra đời nhằm “loại bỏ cái cớ duy nhất mà người An Nam dùng để từ chối giao phó con cái của họ cho chúng ta”. Và tất nhiên song song với đó vẫn là tiếng Pháp.
Các ngôi trường chính ở Sài Gòn như Lê Quí Đôn, Nguyễn Thị Minh Khai, Marie Curie… được mở rộng, tiếp nhận lượng học sinh lớn hơn và sau cùng, mọi người phải… đi học. Một điều đặc biệt nữa là khi việc đến trưởng phổ biến cho phụ nữ, người Việt ngay lập tức đón nhận.
Trường Marie Curie
Có nhiều trường Marie Curie trên thế giới, nhưng xét về tuổi, ngôi trường ở Sài Gòn thuộc loại lâu đời nhất. Nó được khánh thành năm 1918, trước cả trường Marie Curie của Pháp (1935) gần hai thập kỷ.
Tuy nhiên thoạt đầu vào năm 1918, trường có tên là Trường Nữ sinh Tiểu học và Trung học Pháp (EPS des JF Francaises). Ở đây có cả hệ nội trú, bán trú, nơi học sinh đi bộ hoặc xe đạp đến trường như hàng chục năm sau đó. Mãi đến năm 1948, trường mới có tên Marie Curie được giữ đến ngày nay.
Trường Marie Curie ban đầu chỉ dạy tiếng Pháp cho nữ sinh Pháp và một số nữ tu. Sau đó, quá trình mở rộng sang chữ Quốc ngữ, tiếp nhận học sinh Việt là một phần của lịch sử giáo dục mà đất nước trải qua. Ngôi trường này cùng với các trường học lâu đời khác ở Sài Gòn đóng vai trò quan trọng trong câu chuyện chuyển đổi kỳ lạ không phải dân tộc nào cũng đối mặt. Cha ông chúng ta từ những người viết chữ tượng hình, chịu ảnh hưởng sâu rộng của Nho giáo, đã chuyển sang dùng ký tự Latin để diễn tả các giá trị lâu đời còn nguyên vẹn. Cùng lúc đó, văn hóa phương Tây dần du nhập làm cho người Việt sau cùng trở thành những người Á Đông cởi mở, hòa trộn giữa hai nền văn minh, khác hẳn phần còn lại trong khu vực.
Ngôi trường đẹp như tranh vẽ
Nếu như trường trung học đầu tiên của Sài Gòn, trường Lê Quí Đôn, có vẻ đẹp đơn giản, vừa phải, trường Marie Curie lại phô diễn nét điệu đà, thanh lịch hiếm thấy. Một kiến trúc Romanesque đồ sộ nhưng tinh tế trải dài qua những dãy hành lang đầy gió, hàng cổ thụ và các góc giao nhau tuyệt mỹ.
Trường Marie Curie dùng nhiều màu sắc hơn so với các kiến trúc cổ điển Pháp khác ở Sài Gòn. Điều này làm cho bên cạnh sự vững chắc, bạn bắt gặp nét tinh tế, sinh động khi ánh nắng hắt lên các bức tường. Một cảm giác thư thái tràn ngập xung quanh. Đặc biệt, ở các mảng trắng, phần màu sắc này lại càng duyên dáng hơn bao giờ hết.
Các tòa nhà tách biệt bên phải cổng chính là nhà Hiệu trưởng. Các hiệu trưởng Pháp từng sống ở đây, như bao học sinh nội trú khác, nhưng nhà của họ dường như khang trang hơn:
Hệ thống màu ở đây khá đặc biệt. Khi dạo xung quanh, chúng ta bắt gặp nhiều cung bậc khác nhau để thoát khỏi sự nhàm chán tẻ nhạt của các bức tường lớn. Đôi khi, một số khu vực lại nhấn mạnh sự rực rỡ đầy bất ngờ.
Đây là một trong những ngôi trường đầu tiên và cũng là đẹp nhất ở Sài Gòn. Cảm giác cổ tích châu Âu trải dài khắp các hành lang thăm thẳm, khoảng sân rộng lớn và hàng cây xanh rì. Thời gian đã để lại đây câu chuyện, những thế hệ trưởng thành, những thay đổi kỳ lạ của lịch sử, ảnh hưởng lên tất cả chúng ta. Bởi vì không có các bức tường lung linh kia, biết đâu bạn đang đọc bài viết này bằng những ký tự tượng hình phức tạp. Nhưng cuối cùng, mọi thứ đã diễn ra như thế, trong ngôi trường điệu đà tuyệt mỹ giữa Sài Gòn.
Bài viết có tham khảo luận án tiến sĩ “Các trường học Pháp ở Việt Nam từ năm 1945 đến năm 1975” của tác giả Nguyễn Thụy Phương (Paris 1994-2019).
Pierre BROCHEUX et Daniel HÉMERY, Indochine, la colonisation ambiguë
Les élites vietnamiennes face à l’Union indochinoise - Nguyễn Thế Anh
Sloth Đầu Đàn
