Vào những năm thời kỳ đầu của Sài Gòn, khu vực này đa phần người Hoa sinh sống. Họ dựa vào dòng kênh Bến Nghé để buôn bán, vận chuyển hàng hóa. Lúc này, đường Nguyễn Công Trứ còn được gọi là phố Triều Châu, nơi những người Tiều và người Phúc Kiến sinh sống lẫn với người Việt.
Dãy nhà này ra đời vào khoảng 1940, khi cuộc sống quanh đây ngày càng nhộn nhịp, sôi động. Đó là một trường tiểu học dạy tiếng Hoa hiếm hoi nằm ở trung tâm Sài Gòn. Có thể tưởng tượng khối kiến trúc giản dị, nhỏ nhắn này như một kiểu “trường phố” xịn sò xinh xắn lúc bấy giờ.
Trường Tiểu học Dật Tiên hay Ecole Yat-Sen
Ngày nay, không còn tài liệu chính thống nào ở Việt Nam nói về trường tiểu học này nữa, nó đã bị lãng quên thực sự. Tuy nhiên, đây có thể là một cố gắng chung của cộng đồng Triều Châu, Phúc Kiến để con em xung quanh khu vực Chợ Cũ, Bến Nghé có thể đến trường.
Cái tên Yat-Sen bắt đầu được cộng đồng người Hoa sử dụng rộng rãi từ những năm 1925, sau khi Tôn Dật Tiên qua đời. Họ cũng áp dụng điều đó ở đây, trong khi “Ecole” là một quy định bắt buộc của Pháp lúc bấy giờ. Ngày nay, dòng chữ này ngày càng mờ nhạt đi, bạn phải cố gắng lắm mới có thể đọc được. Dù sao, tám mươi năm cũng đang làm công việc của mình, đó là xóa dần cho đến khi các ký tự lâu đời mất hút vào một ngày nào đó.
Vẻ đẹp giản dị của trường Ecole Yat-Sen
Vào thời kỳ ngôi trường còn hoạt động, khu vực Ký Con, Yersin, Nguyễn Công Trứ… chỉ là những con phố nhỏ. Vì vậy, kiến trúc đơn giản này giống như “trường thị trấn” hoặc “trường làng” hơn, với hành lang thông thoáng trên một tầng cao duy nhất nhìn xuống Sài Gòn êm đềm. Vẻ đẹp mộc mạc này làm cho chúng ta dường như nghe được cả tiếng trẻ con đùa giỡn gọi nhau chạy dài theo dãy phố sinh động.
Ở góc giao lộ của hai con đường, ngôi trường tạo một điểm nhấn theo kiểu mặt tiền Art Deco cổ điển với vài chi tiết điệu đà nối dài sang phía còn lại. Mọi thứ không quá hoa mỹ, không quá cầu kỳ, chỉ vừa đủ mang đến vẻ đẹp dễ thương cho một trường tiểu học xinh xẻo.
Nếu bước vào trong, bạn qua một cầu thang gấp khúc với độ dài rất ngắn dành cho những bước chân nhỏ. Sau đó một vùng trời rộng thênh thang để đón các cơn gió xa xưa dịu dàng thổi lên từ kênh Bến Nghé. Phía đối diện là một khu phố màu sắc khác có kiến trúc khá tương đồng, có vẻ như "trường tiểu học thị trấn" đã nằm ở vị trí không thể nào yên bình hơn.
Những học trò cũ
Mặc dù chúng ta không còn tài liệu nào nói về trường Ecole Yat-sen, nhưng dường như nó rất quan trọng với người Hoa. Vì vậy, bạn có thể đọc được những câu chuyện kể về tuổi thơ êm đềm của những cậu bé từng đùa giỡn trên hành lang thông thoáng kia. Đó là một học sinh nghèo cùng gia đình mưu sinh, mở cửa hàng nước giải khác ngay dưới cổng trường. Hoặc một người nổi tiếng ở Trung Quốc như Trương Tùng Tổ, Trưởng khoa Nghệ thuật Đại học Hoa Đông, Thượng Hải. Ông từng cùng gia đình chạy trốn cuộc xâm chiếm của Nhật Bản và đến Việt Nam, học ở Ecole Yat-sen trước khi chiến tranh lan rộng đến nỗi phải quay trở về Trung Quốc.
Cách những cựu học sinh ở khắp nơi trên thế giới này kể về ngôi trường kỳ lạ ở Sài Gòn cũng tương tự như cách chúng ta nói về mái trường thơ ấu. Cùng một kiểu kỉ niệm tuyệt đẹp được gìn giữ, nâng niu.
Trường Ecole Yat-sen biến mất
Vào những năm cực thịnh, Yat-sen mở rộng thêm một trường trung học cơ sở khác. Nhưng chi nhánh mới này nhanh chóng bị đóng cửa vào 1956, khi chính quyền lúc bấy giờ siết chặt việc công nhận những trường tư nhỏ.
Trường tiểu học cũng đóng cửa lặng lẽ vào những năm sau đó. Tất cả chỉ còn lại dãy nhà phố đã được sử dụng vào nhiều mục đích khác nhau, chấm dứt một thời kỳ rộn rã bước chân nhỏ chạy ngoài hành lang.
Trường Ecole Yat-sen nằm ở một góc đường tuyệt đẹp, vì vậy có thể bạn sẽ qua lại nhiều lần đoạn cũ kỹ này. Hãy nhớ nhìn lên tấm bảng cao cao phía trên, trước khi những ký tự phai nhạt kia biến mất trong sức mạnh của thời gian. Giống như ngôi trường xinh đẹp, dù cố gắng cũng không thể giữ vững trước biến động của thời cuộc, nay trở thành một câu chuyện cũ của Sài Gòn.
Bài viết có tham khảo một số tài liệu của:
Sloth Đầu Đàn
